Dolle Dinsdag en daarna: dagboeken uit Zaamslag, september 1944

De laatste weken voor de bevrijding leven de inwoners van Zaamslag tussen hoop en vrees. Wekenlang horen ze bommen en granaten, absorberen ze geruchten over bevrijders en moeten velen van hen toestaan dat fietsen, paarden en huizen in beslag worden genomen door vluchtende Duitsers. In ieder geval twee mensen in Zaamslag houden in deze periode een dagboek bij: Susanna Scheele en Pieter de Leeuw.

Zowel het dagboek van Susanna Scheele als dat van Pieter de Leeuw begint de eerste week van september ‘44. Susanna pakt op 2 september haar pen op, Pieter op de vierde. Susanna Scheele woont met haar vader en onder andere onderduiker Joost op het Plein. Ze is de jongere zus van Levien Scheele en de schoonzus van verzetsman Bram Dees die met haar zus Jeleijntje is getrouwd. Na de oorlog, in november 1945, trouwt ze met Jacob Wisse. Pieter de Leeuw is onderwijzer op de school van Zaamslag. Susanna start haar dagboek met de aanzwellende geruchten. “De Engelsen zijn er bijna, nog maar 60 kilometer van Zaamslag”, schrijft ze. Van die geruchten zijn ook de Duitsers op de hoogte. In grote getalen vluchten ze, schrijft Susanna in haar dagboek. Ze willen de Schelde over en vorderen wagens en paarden van bewoners om in Terneuzen of op de Griete op een schip te raken.

Dolle dinsdag
De euforie stijgt en beleeft op 5 september, Dolle Dinsdag, haar hoogtepunt. Susanna schrijft dat heel Zaamslag oranje is. Op Zaamslag Veer is zelfs de ereboog tevoorschijn gehaald. Er hangen overal vlaggen en er lopen onderduikers over straat. Pieter de Leeuw schrijft ook over vlaggen en noteert ‘Breda!!’. Maar de euforie slaat om 6 uur ‘s avonds hard om. “Haal je vlaggen naar binnen, de Duitsers komen eraan”, wordt aan de dorpelingen verteld. Ondanks de afwezigheid van de middelen die we nu hebben, om elkaar snel te waarschuwen, krijg je uit de dagboeken het gevoel dat de geruchten zich vliegensvlug verspreiden door rondfietsende dorpelingen die elkaar alles vertellen. Een enorm droevig bericht bereikt zo ook Zaamslag. Er zijn in Terneuzen 5 mensen van Rijkswaterstaat gefusilleerd. Zowel Susanna als Pieter noteren dit in hun dagboek. Pieter de Leeuw schrijft de naam ‘ir. Hoolsema’ op. Waarschijnlijk is dat de enige naam die hij kent. De Duitsers laten het lichaam van Pieter Hoolsema enige tijd op de Scheldedijk liggen ter afschrikking. 

Duitse auto’s op het Plein
De Duitsers komen inderdaad terug naar Zaamslag op Dolle Dinsdag. Ze treffen de feestresten aan en laten zich wijsmaken dat de nog rondslingerende vlaggen toe te schrijven zijn aan een Kermis. Op woensdag 6 september is er een totale omslag. Als Susanna uit het raam kijkt, staat het Plein vol Duitse auto’s. De bezetter laat niks aan het toeval over en fusilleert in de vroege ochtend een NSB’er uit angst voor represailles. Zowel Susanna als Pieter meldt dit. Pieter noteert vervolgens kort ‘Gestapo. Elders geslapen.’ Hij is kostganger bij verzetsvrouw tante Jo en er zullen geruchten zijn geweest over een inval bij haar. Hoe minder mensen over de vloer, hoe beter. Het leven verloopt sowieso chaotisch voor hem en de anderen in Zaamslag. Op vrijdag 8 september noteert Pieter dat de school weer begint. Maandag de 11de is er echter weer geen school. Hij schrijft dat Terneuzen en Sluiskil gebombardeerd worden. Waarschijnlijk is school te gevaarlijk met oog op inslagen.

Geen meel bij de bakkers
Ook Susanna schrijft over bommen en granaten. Op zaterdag de 9de geeft ze aan dat er een grote knal en vuurzee boven Hulst is te zien. We weten dat dit de Amerikaanse bommenwerper is die bij Zandberg neerstort. Twee van de inzittenden vinden dat weekend in het geheim onderdak op de Reuzenhoek bij Jacob Maris. Niet alleen door bommen en granaten loopt de spanning steeds meer op. Op 10 september wordt er op Zaamslag volop op de deuren gebonkt door Duitsers. Ze eisen koffie voor zichzelf en water voor de paarden, en nemen overal fietsen in; voor zover die nog niet zijn gevorderd. Ook zijn er problemen met de voedselvoorziening. Het meel bij de bakkers is op. Reden: dat halen ze bij maalderij De Walzemolen in Sas van Gent en daar kan nu niemand komen. Geen paarden en wagens, en te veel granaten. Vooral Terneuzen wordt hard getroffen, schrijft Susanna. Maar er is een oplossing voor het voedseltekort. Het heeft de week ervoor hard gestormd. Ook Pieter de Leeuw maakt hier melding van. Hierdoor is al het fruit in Zaamslag en omstreken van de bomen gevallen en verzameld. Susanna schrijft dat ze op donderdag 14 september appels ophaalt, die de hele dag staat te koken en ze daarna opbergt in weckpotten. Ook schrijft ze dat ze zich ervan bewust is dat het eten in de oorlog op het platteland altijd stukken beter is geweest dan in de stad.

Verplichte inkwartiering
De tijd vordert, en iedere dag zijn er nieuwe geruchten over waar de Engelsen zijn en wanneer ze naar Zaamslag komen. Iedereen heeft continu het gevoel dat het nog maar een dag duurt. Duitsers die via de Griete proberen de Schelde over te komen, komen er bekaaid vanaf. Susanna hoort dat de eigenaars van schepen, die gedwongen worden Duitsers over te zetten, allemaal hun motor kapot maken. Zelf krijgt ze ook met dwang van Duitsers te maken. Op vrijdag 15 september bonzen drie Duitsers op haar raam en eisen drank en onderdak. Ze blijven bij Suzanna en haar vader slapen. Een van de militairen is 19 en desperaat. Susanna schrijft in haar dagboek dat ze medelijden met hem heeft en met hem praat. “Ik moet toch dood” zegt hij tegen haar. Hitler heeft immers gezegd dat ze vechten tot de laatste Duitser dood is. Ze adviseert hem zich krijgsgevangen te geven, maar dat wil hij niet.

Brandende boerderijen
Wat wij weten, is dat de bevrijding van Zaamslag dan echt voor de deur staat. Maar de prijs is hoog. Er wordt gevochten en geschoten, boerderijen vliegen in brand en Susanna schrijft dat de granaten en kogels om hun oren vliegen. Overal liggen dode koeien en paarden die getroffen zijn. Inmiddels is het tot het dorp doorgedrongen dat niet de Engelsen richting Zaamslag denderen, maar de Polen. Maar de Duitsers die er nog zijn, geven zich niet zomaar gewonnen. Susanna noteert verder dat haar 2 jaar oudere broer Levien Scheele Poolse soldaten door het land heeft gegidst en daarna Duitsers op zijn terrein heeft gehad. Ze schrijft dat hij het ternauwernood heeft overleefd.

Zwarte mist op bevrijdingsdag
Dan breekt dinsdag 19 september aan. Vanaf de vroege ochtend wordt er in de Polderstraat geschoten. Zo veel dat op het Plein de hele ochtend een zwarte mist hangt, volgens het dagboek van Susanna. Zij en haar vader zitten in de gang op een stoel omdat ze geen kelder hebben. Bang dat hun huis het niet zal redden, zoals veel huizen in de omgeving, en opgewonden over de komst van de Polen. Het is bekend dat alles draait om de brug over de Heule. Susanna schrijft dat om 17:45 uur de Poolse tanks op het Plein rijden. Pieter de Leeuw schrijft dat om kwart over 3 het Wilhelmus al klinkt. Susanna gaat met haar fototoestel het Plein op en knoop een gesprek aan met de Polen, die zowel Engels als Duits spreken. Het is het zwaarste gevecht sinds de moeizame bevrijding van Falaise in Normandië, zeggen ze. 

Dubbel gevoel dagen na de bevrijding
De dagen erna zijn dubbel, merk je aan zowel het dagboek van Susanna als dat van Pieter. Er zijn wraakacties. Een Duitse luitenant die bij Kijkuit 19 Poolse krijgsgevangenen doodschoot, wordt op het Plein gefusilleerd. NSB’ers worden gedwongen Duitse soldaten op te graven en op karren te leggen. Beiden melden ook het drama van Othene en de begrafenis van de slachtoffers op 23 september. Het treft ze allebei hard. Verder gaat de oorlog nog wel door voor een groot deel van Nederland, waaronder West Zeeuws-Vlaanderen. De schoten en bommen die daar vallen, zijn te horen in het dorp en iedereen houdt elkaar op de hoogte. 

Einde dagboek 27 oktober
Susanna stopt een paar dagen na de bevrijding met haar dagboek. Pieter de Leeuw schrijft door tot eind oktober. Ook fietst hij heel wat af. Hij haalt noodkaarten op en haalt suiker in Axel. Op 28 september meldt hij dat het normale leven weer wat lijkt op te starten. Op 3 oktober starten de scholen weer, op 30 september is er weer een kerkdienst. Hij geeft les en houdt in de gaten wat er in de rest van Zeeland gebeurt. Op 10 oktober zijn er zware gevechten aan de andere kant van het kanaal van Gent naar Terneuzen, schrijft hij. Op 14 oktober wordt de school ontruimd om plaats te maken voor vluchtelingen uit West Zeeuws Vlaanderen dat stukje bij beetje bevrijd wordt. Zijn laatste notitie is op 27 oktober ‘Vluchtelingen uit Zuid Beveland’.

Susanna Scheele, na 8 november 1945 Susanna Wisse-Scheele, overlijdt in 1977 op 71-jarige leeftijd en wordt begraven te Zaamslag. Ze is in de zomer van 2024 geruimd. Pieter de Leeuw overlijdt in 1985 op 65-jarige leeftijd en wordt begraven te Zaamslag. 

De foto van Susanna Wisse-Scheele hebben we gehad van Zaamslag in Vroeger Tijden, waarvoor dank!