Geheime morsecodes in Zaamslag

VERZET - Op 1 februari 1932 neemt Zaamslag de in Krabbendijke geboren onderwijzer J. Philipse aan. Hij gaat wonen op de Terneuzensestraat en zal in de oorlog een belangrijke rol vervullen voor het verzet in Zeeuws-Vlaanderen. 

In de oorlog heeft de Gereformeerde Lagere School aan de Riemensstraat te Zaamslag vier leerkrachten met ieder een eigen lokaal. Het aantal leerlingen schommelt rond de 130. Behoorlijk voor een dorp als Zaamslag. Wie in het boek Honderd jaar Christelijke schoolvereniging te Zaamslag 1879-1979 het hoofdstuk over de oorlogsjaren erop naslaat, ontdekt dat de school nogal rebels is in die tijd. Een lijst met verboden leermiddelen, wegens anti-Duitse uitingen, wordt in december 1940 stoïcijns opzij gelegd. Op een brief uit augustus 1941 met de vraag hoeveel joodse leerlingen de school heeft, antwoordt het bestuur droog “nul”. Ook als een maand later het vak Duits verplicht ingevoerd moet worden voor de hogere klassen, besluit de school te muiten. Er wordt geen Duits gegeven en de boekjes belanden op zolder. De inspecteur, die moet controleren of de school in Zaamslag zich wel aan de regels houdt, werkt mee. Dat hij een oogje heeft op een van de onderwijzeressen speelt wellicht een rol.

Dreiging tot gevangenneming
Maar de school gaat, vanaf 1942 onder leiding van J. Philipse, verder dan het negeren van wat de Duitsers eisen. Als er Duitsers aan de dijk liggen, laat hij een keer de leerlingen uit volle borst het Wilhelmus zingen. Het levert hem een forse waarschuwing op. Wanneer aan Philipse gevraagd wordt om met de leerlingen uit de hogere klassen prikkeldraadversperringen aan te leggen voor de bezetter, weigert hij pertinent. Ook als de Duitsers dreigen hem en zijn gezin gevangen te nemen. Je krijgt het beeld van iemand met een groot rechtvaardigheidsgevoel die niet snel ergens bang voor is. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat hij buiten zijn werk ook actief is in het tegenzitten van de Duitsers. Op zolder van de school aan de Riemensstraat verbergt hij een tijdlang, onder de kapconstructie, een geheime radio. Samen met, nog veel riskanter, een illegale zender van de ondergrondse.  Ook weten we uit de memoires van Janna Hamelink- van de Velde dat hij moedoet aan het verspreiden van het illegale blad Trouw.

Lokale zender Oost Zeeuws Vlaanderen ligt in Zaamslag
Hoe zit het precies met die zenders? In 1942 zet de Ordedienst (OD) Zeeland een netwerk op van zenders en ontvangers. Vanaf 1943 wordt deze gebruikt om geheime informatie door te geven aan de geallieerden over bijvoorbeeld militaire stellingen, de grootte van de batoljons en troepenverplaatsingen van de Wehrmacht. De lokale zender van Oost Zeeuws-Vlaanderen komt, via Philipse, dus terecht in Zaamslag, onder de kapconstructie van de lagere school. Bij de uitzendingen betrekt Philipse de school overigens niet. Deze vinden plaats in zijn woning aan de Terneuzensestraat. Later in de oorlog wordt het verzenden, waarschijnlijk uit veiligheidsoverwegingen, verplaatst naar de boerderij van Bram Koster. Hier doen in september 1944 de Duitsers een inval. De zendapparatuur die eerder nog in de school van Zaamslag lag, wordt gered door de Francien de Zeeuw en de dochter van Bram Koster. Zij smokkelen de apparatuur via een wasmand naar buiten. De ontvangen morsecodes spoelen ze ongezien door de wc. 

In dienst tot 1961
J. Philipse wordt na de oorlog een jaar aangesteld als Hoofd Algemene Inlichtingdienst Militair gezag Zeeuws Vlaanderen, een orgaan dat in de chaos na de oorlog de overheid min of meer vervangt. Daarna gaat hij weer als leerkracht aan de slag in Zaamslag. Voor veel leerlingen, waaronder mijn vader, ging hij door het leven als meester Flipse. In 1961, dertig jaar na zijn aanstelling, neemt hij afscheid en keert hij terug naar zijn geboortedorp Krabbendijke om daar de laatste jaren tot zijn pensioen nog les te geven. In 1979 schrijft hij een bijdrage aan het eerder genoemde boek Honderd jaar Christelijke schoolvereniging te Zaamslag 1879-1979. 

Het schoolgebouw staat nog steeds in Zaamslag. Tegenwoordig is hier bedrijf Artefact in gevestigd. De tekening van de school is gemaakt in 1961 (het jaar dat Philipse afscheid nam van de school) door mijn toen 16-jarige vader Piet C. de Putter (1945-1985).