Jan de Putter, het vermogen tot pacts

Je kwam hem overal in z’n eentje tegen op de fiets, mijn moeder noemde hem zonderling en hij had altijd snoep of chocola op zak. Met mij sloot hij kort na het overlijden van mijn vader een geheim en waardevol pact. Over mijn opa Jan de Putter (1907-1985) die toen hij op 77-jarige leeftijd overleed bijna alles verloren had en brak. Zijn graf is geruimd in juni 2024.

Ik moet een jaar of 7 zijn geweest. Ik stond met mijn moeder bij de HEMA in Terneuzen en we kochten een appelkruimeltaart. In mijn ooghoeken zag ik opa. “Die man duikt ook overal op” zei m’n moeder. Hij knikte, zei een paar woorden en schuifelde wat met zijn voeten. Heimelijk en tevreden tegelijk keek hij naar de taartdoos. Een blik die alleen opa kon maken. Alsof er altijd iets in zijn hoofd rondspookte waar hij binnenpretjes over had die hij niet deelde. Niet lang daarna zat hij met gespeelde verbaasdheid in onze woonkamer. Hij had echt geen idee dat we taart hadden. Mijn moeder had zijn komst al aangekondigd. “Vader komt zo langs. Hij zag ons namelijk met taart”, zei ze tegen mijn vader die daarna zijn pretogen opzette. Toen ze samen de taart aten, deed hij er een schepje bovenop. Dat deed hij graag, mijn vader. Een beetje prettig stoken. “Op woensdag bakt ze bijna altijd een cake”, zei hij. De woensdag erna zat opa weer aan tafel met een plak cake, om vervolgens weer weg te fladderen op z’n fiets. “Niet aan moeder vertellen over al dat zoet”, riep hij nog. 

Opa had nog voor mijn geboorte een hartinfarct gehad waardoor hij op doktersadvies zijn inname van calorieën moest minderen. Alleen liet opa zich nooit iets vertellen. “Enorm eigenwijs,” verzuchtte mijn moeder altijd. Mijn vader had er, zoals altijd en met iedereen, een omgangsvorm mee gevonden. Al had dat ‘m bij z’n vader wel meer dan gemiddeld moeite gekost, begreep ik later. “Het is niet zo ingewikkeld”, zei hij altijd. “Als je wilt dat vader iets doet, moet je zeggen dat je het vooral niet wilt.” Zo ging het thuis. Als mijn vader wilde dat opa niet iets ging doen op het land, belde hij met de mededeling “ik wil niet dat je morgen gaat ploegen.” Iets waarop opa de dag erna altijd als eerste op het land stond met zijn ploeg. Het leek wel alsof ze hun eigen manier van communiceren erin hadden gevonden. Ook over snoepen kon niemand hem iets vertellen. Hij snoepte als hij wilde en deelde dat met medesnoepers. Al zijn kleinkinderen hebben levendige herinneringen aan de grote hoeveelheden chocolade en marsepein van opa. Zodra oma was verdwenen kwam het blauwe potje tevoorschijn en aten hij en ik zwijgzaam chocola. Hij deed dat met zijn tevreden en geheimzinnige blik en zei er niet veel bij. Ik at terwijl ik naast hem zat en deed hem na. Het blauwe potje is nu een deelobject tussen mijn nicht Elly en mij. We bewaken het met ons leven. Het is een van de weinige dingen die we van opa hebben.

Opa kon ook iets droevigs hebben. Vooral op de boerderij aan de Groeneweg 2 trof je hem wel eens melancholisch aan. Alsof hij daar extra zwijgzaam en geheimzinnig was soms. Het was de boerderij van zijn ouders waar zijn zus Janna woonde met Aarnout van de Ree. Opa kon het goed vinden met Aarnout en samen hadden ze het boerenbedrijf van Cornelis de Putter overgenomen. Maar toen ik een keer met mijn zus door het wagenhuis rende tussen de landbouwapparatuur door zag ik zijn gezicht verstenen. Hij kreeg een uitbrander van mijn moeder omdat hij ons langs het scherpe materieel had laten rennen. Hij zei niks en zweeg, leek wat afwezig. Alsof hij strengheid gewend was te ondergaan met zwijgen. Later vroeg ik mijn vader waarom opa soms verdrietig leek. “Hij heeft zijn broer op de boerderij verloren. Je mag er nooit naar vragen.” Later ontdek ik dat als opa 15 is, zijn oudste broer Levinus zelfmoord pleegt in de schuur. Een familiedrama. Als opa net 22 is, raakt hij opnieuw iemand kwijt: zijn moeder overlijdt na een lang ziekbed aan kanker. Het slaat waarschijnlijk hard in om weer iemand te verliezen. Ze is streng en heeft haar kinderen met harde hand opgevoed. Ik vermoed dat zij de reden is dat opa zwijgzaam dingen kon ondergaan om daarna geheimzinnig zijn eigen plan te trekken. Hij was erin getraind. Hij blijft achter met zijn broer Kees, zus Janna en zijn ietwat excentrieke vader Cornelis de Putter die na het overlijden van zijn vrouw de touwen laat vieren.

Je zou denken dat opa daarna zijn aandeel ellende wel gehad heeft. Maar het blijft helaas niet bij deze verliezen. Opa trouwt, maakt de oorlog mee en krijgt drie kinderen van wie er een naar Canada emigreert. Jaarlijks reist hij met oma naar zijn dochter Mien in Canada. Ook daar fietst en snoept hij en speurt hij nieuwsgierig de omgeving af. Hij vindt het geweldig. En dan begint in 1982 de nieuwe fase van verlies. Mijn vader blijkt ernstig ziek te zijn. Opa en oma zijn er kapot van. Een paar jaar later, in 1985, als hij het verlies van zijn jongste zoon met angst en beven afwacht, slaat het noodlot voor opa toe uit totaal onverwachte hoek. Voordat hij aan het graf staat van zijn jongste zoon moet hij plotseling eerst zijn oudste zoon Kees begraven. Drie maanden later brengt hij mijn vader naar zijn laatste rustplaats. In korte tijd verliest hij twee van zijn drie kinderen. Daarna lijkt opa doorzichtig. Iedere keer als ik hem zie, lijkt het alsof ik door hem heen kan kijken. Als hij het mortuarium van Terneuzen uitloopt waar mijn vader opgebaard ligt, bedenk ik me “zo ziet dat er dus uit: gebroken zijn.” 

Een paar dagen na het mortuariumbezoek maak ik, op de begrafenis van mijn vader, kennis met de gave van mijn opa om pacts te sluiten. Ik maak stampij als we de rij voor de condoleances moeten maken. Ik wil helemaal vooraan, voor mijn moeder en vooral voor mijn oudere zus Marina. Het is mijn kinderlijke manier om mijn verdriet te uiten. Mijn moeder legt uit dat zij voorop hoort en daarna mijn zus als oudste. Marina staart en zegt niks. Ze is gewend aan mijn geraas en wacht rustig af. Het dreigt een kleine crisis te worden tot ik in mijn ooghoek opa zie. Hij staat achter mij en voor oma die wezenloos voor zich uitstaart en niks door heeft. Terwijl hij me aan blijft kijken, ruilt hij zachtjes van plaats met oma en knikt kort. Iets waardoor hij nu plots als allerlaatste in de rij staat. Als minst belangrijke dus, volgens mijn maatstaven. Ik knik terug en neem zwijgend plaats na mijn moeder en zus die blij zijn dat de ophef voorbij is. Het is een pact dat hij met me sluit zonder dat iemand het ziet. Zijn manier om gedoe te voorkomen. Hij doet het vaker ontdek ik later als ik met mensen over hem praat. Hij maakt dealtjes. Onderlinge afspraken met een onderlaag van empathie. Altijd een op een, nooit in een groep.

De laatste keer dat ik opa zie, sluiten we een nieuwe deal. We zijn op de boerderij van Corrie van Cadsand om eieren te halen en lopen hem weer eens tegen het lijf. Ik vertel hem dat ik de bronzen medaille heb gewonnen met turnen en laat die aan hem zien. Ik loop al de godganse dag trots met dat ding rond mijn nek. Hij vindt hem prachtig en schuift een zak pepernoten in mijn handen die hij uit zijn overvolle fietstas haalt. Ik zeg dat ik op 11 december met het kinderkoor in de Molenhof zing. “Dan ben ik jarig” zegt hij. “Ik kom kijken en daarna eten we taartjes. Afgesproken?” Ik zeg ”ja” en kijk hem na. Hij lijkt iets minder doorzichtig als ik hem naar huis zie fietsen. Niet lang daarna haalt mijn moeder mij ‘s ochtends uit bed. “Opa is dood, hij heeft een hartaanval gehad,” zegt ze. Als we bij oma zijn, volgt het bewijs. Hij is er echt niet. Oma schuifelt boos heen en weer op haar stoel. “Hij moest ook per se ‘s avonds laat die spullen nog afdekken op het land in de kou, en ik zei nog dat dat dom was. Maar hij deed altijd wat hij zelf wilde.” Mijn moeder kan niet anders dan dat laatste beamen. Ik heb intens medelijden met oma die niet weet waar ze het zoeken moet. Ik zeg niet wat ik denk. Dat opa’s hart al lang aan gruzelementen lag toen hij op 21 november in de kou op zijn fiets stapte om spullen af te dekken. Alle verliezen in zijn leven hadden hem genekt en hij stierf van verdriet. 

Een paar dagen later brengen we hem naar de begraafplaats op Zaamslag. Maar de Putters zijn nog niet van de dood af. Twee weken later overlijdt zijn oudere broer Kees. “Godzijdank heeft ie dat niet meegemaakt”, zegt mijn moeder als ze het ons vertelt. Ik ben er alleen niet zo zeker van dat hij niet wist dat dat in de lucht hing. Er was altijd iets tussen die drie: Kees, opa en Janna. Ze leken altijd erg close. Waarschijnlijk een pact.

Als tiener sta ik weleens aan opa’s graf in Zaamslag nadat ik in mijn eentje omzwervingen heb gemaakt op mijn fiets vanuit Terneuzen. “Net je opa”, zei mijn moeder dan “die struinde ook overal in z’n eentje rond.” Hij had het me ook zelf aangeleerd. Ooit kreeg ik een rood fietsje van hem. “Kan je lekker overal heen,” zei hij. De laatste keer dat ik bij zijn graf sta, is in april 2024. Ik weet dat opa in mei of juni geruimd zal worden, samen met oma, en voel me schuldig. In overleg met mij, heeft mijn nicht Elly een jaar daarvoor op een formulier ingevuld dat de gemeente Terneuzen de man, die brak toen hij bijna alles kwijt was, mag opgraven om hem naar het verzamelgraf te brengen. Kosten: 50 euro. 

Ik vraag me als ik daar sta af of het aan het skelet van opa te zien zal zijn dat hij als gebroken man is gestorven. Ik stel me hem voor met tal van gebroken botten en opgevreten en verscheurde kleren. Maar dan bedenk ik me dat dat misschien wel mee valt. Want opa kon breken tot hij doorzichtig zag. Opa kon zwijgen en verstenen als je hem ergens diep raakte. Maar om diezelfde reden kon opa ook intens stralen en genieten. Hij kon door Zeeuws-Vlaanderen fietsen in z’n eentje om daarna te verzuchten hoe mooi het was. Hij kon tegen de regels in volop en uitbundig snoepen, en lak hebben aan het feit dat dat van oma en de dokters niet mocht. En hij kon, na net aan het graf van zijn jongste zoon gestaan te hebben, feilloos oppikken dat hij een pact moest sluiten met een 9-jarig meisje om haar te troosten zoals niemand die dag nog had gedaan. Nee, opa is waarschijnlijk niet in gebroken toestand naar het verzamelgraf gebracht, maar heel, met het gevoel nog in zijn botten. Overigens zou het me niet verbazen als hij in het verzamelgraf net wat anders ligt dan de rest. Gewoon om zijn punt te maken.